Geçtiğimiz senenin ortasından beri butik bir veri bilimi ekibi ile beraber blokzincir alanında non-fungible token (NFT) analitiği üzerinde çalışıyoruz. Çalışmalarımız belirli bir olgunluk seviyesine eriştiği için artık fırsat buldukça bu çıktıların bir kısmını yazıya dökmek istiyorum. Bu ilk makaleme NFT’lerle ilgili temel kavramlara, NFT pazarına ve işin analitik tarafına değinerek başlamak istiyorum. Alan henüz çok yeni olduğu için NFT pazar verileri ile analitik çalışmalar yapan projeler henüz keşif seviyesinde yüzeysel istatistikler paylaşıyorlar (biz çalışmalara başladığımızda bunları dahi bulmak zordu). Ancak önümüzdeki dönemde bu konularda daha ileri çalışmaların yapılacağı ve bu alan özelinde bir akademik literatürün dahi oluşabileceğini söylemek yersiz olmayacaktır. Zira NFT ekosistemi kendine has dinamikleri ve “veri bolluğu” ile, özellikle müşteri analitiği, davranışsal ekonomi gibi temel konular, ve bu konuların doğal dil ve görüntü işleme gibi derin öğrenme uygulamaları ile harmanlanacağı multi-disipliner yeni bir çalışma sahasının deney labaratuvarına benziyor. Şuan bu labaratuvarda çalışmalar yapan projeleri ve platformları bir sonraki yazımda ele almayı planlıyorum. Şimdi işin temellerine bir göz atalım.
NFT Nedir?
Bu sorunun cevabı artık Hürriyet Fotogaleri’ye dahi düştüğü için cevaplamak pek hoşuma gitmiyor ancak yine de kavramı ortaya koymadan başlamak istemedim. Non-Fungible Token (NFT), bire bire yakın bir Türkçe çeviri ile söylemek gerekirse, Gayri Misli Jeton (GMJ) veya Kıyemi Jeton, blokzincir üzerinde temsil edilen birkaç jeton (kripto para veya varlık) standardının (ERC-721, ERC-1155, ERC-998, vb.) genel adıdır. Bu varlıkların gayri misli oluşu, standart kripto paralara nazaran “eşsizlik” özellikleri taşımalarından kaynaklanmaktadır. Yani örneğin Amerikan Doları mislidir, çünkü her bir 1 dolar başka bir 1 dolar ile aynı değerdedir (seri numaralarına göre koleksiyon değeri olanları hariç tutmak gerekiyor). Kripto paralarda da benzer şekilde Bitcoin veya Ethereum cinsi jetonlar mislidir (fungible token). NFT’ler ise genel ifadesiyle, az önce parantez içerisinde hariç tuttuğum koleksiyon değeri olan paralara benzerler ve bunları basan “merkez bankaları” aynı olsa bile, ayrıştırıcı değer ifade eden yapısal farklılıklarından dolayı birbirlerinden farklı değerlenirler. Bugün NFT’lerin sanat eserleri ile özdeşleşmesinin temel sebebi de işte bu gayri mislilik özelliğidir (aynı sanat eserleri gibi!).
NFT Standartları Nelerdir?
Şimdiye dek hep NFT’lerin gari misli, yani eşsiz olduğundan bahsettik ancak uygulamada bu tam olarak böyle değil. Evet, NFT kontratlarının sahip olduğu standartlar her bir jetonun eşsiz olabilmesine imkan veriyor, ancak uygulamada her bir NFT eşsiz olmak zorunda değil. Sonuçta birbirinin aynısı iki görseli blokzincirde NFT olarak oluşturursanız bunlar eşsiz olmayacaktır. İşte bu noktada, kullanım amaçlarına göre iki temel NFT akıllı kontrat standardından bahsedebiliriz:
- ERC-721: Bu standart genellikle gerçekten eşsiz olan NFT’leri, önceden tanımlı ve sınırlı bir arz adedi ile üretmek için kullanılırlar. Bilgisayar üretimi koleksiyonların büyük çoğunluğu bu standardı kullanır. Bu koleksiyonlarda arz sabit olduğu için koleksiyon içerisinde bir enflasyon söz konusu olmayacaktır. Koleksiyon blokzincirde üretildiği andan itibaren, değil koleksiyon sahibi, Kamala Harris dahi gelse koleksiyonun arz adedini değiştiremeyecektir.
- ERC-1155: Bu standartta da hala eşsiz jeton üretimi mümkündür, ancak fungible yani misli jeton üretimi de mümkündür. Dolayısıyla bu standardın hibrit bir standart olduğu söylenebilir. ERC-1155 ile arzın sınırsız olması sağlanabilir. Bundan dolayı web sitesi üyeliği gibi faydaların sunulduğu işlevsel koleksiyonlar genellikle ERC-1155 standardını kullanırlar. Bunların doğrudan klasik misli jeton standardı olan ERC-20 ile üretilmemesinin sebebi ise, NFT standartlarının tümünde olan NFT ile ilgili meta verilerin de (NFT görseli, özellikler, linkler, vb.) bloğa kaydedilebiliyor olması özelliğidir. ERC-20'de böyle bir imkan söz konusu değildir.
NFT’lerin Değeri Nasıl Ölçülür?
NFT’ler genellikle bir akıllı kontrat vasıtasıyla arz edilen birden fazla jetonun oluşturduğu NFT koleksiyonlarının parçasıdırlar. NFT koleksiyonlarına ait parçalar oluşturulduktan sonra genellikle “minting” denilen, blokzincir üzerinde gerçekleşen bir basım etkinliği ile ilk sahiplerine tek bir fiyattan, rastgele olarak satılıyorlar. Daha sonra bu NFT’ler sahipleri tarafından Opensea, Rarible, LooksRare gibi popüler çevrimiçi pazar yerleri üzerinde istenilen fiyattan satış için listeleniyorlar ve serbest bir piyasa oluşmuş oluyor. NFT Nedir başlığındaki alegori üzerinden devam edersek, “merkez bankalarını” veya ülkeleri, NFT koleksiyonları gibi düşünebiliriz. Nasıl her bir ülkenin para birimi kendi ekonomik gücü, potansiyeli ve güvenine göre diğer ülkelerin paralarına kıyasla bir değere sahipse, her bir NFT koleksiyonu da diğer koleksiyonlara kıyasla göreceli bir genel değere sahiptir. Bu değer tahmin edebileceğiniz gibi NFT’yi üreten kişi veya kurumların potansiyeli, güvenilirliği, popülerliği; veya sundukları NFT’lerin kalitesi, işlevselliği ve arz miktarı ile, serbest piyasa içerisinde belirlenir. Bugün piyasadaki NFT koleksiyonlarını üç ana karakter altında inceleyebiliriz:
- Sanat eseri koleksiyonları: Bunlar gerçekten sanatçıların ürettiği, genellikle arz adedi düşük olan (net değerler yok ancak azdan kastım 5, 10, 50 gibi) NFT’lerdir. Bu koleksiyonları değerli kılan şey sanatçısını değerli kılan neyse odur. Koleksiyonun içerisindeki jetonların değerleri ise yine gerçekte olduğu gibi sanatsal açıdan belirlenir.
- İşlevsel koleksiyonlar: Bu tip NFT’ler sahiplerine çeşitli ayrıcalıklar veya işlevler sunan kanıt jetonları olarak düşünülebilirler. Örneğin üyelik sistemi ile çalışan bir web sitesi kullanıcılarına siteye giriş için gerekli olan “bileti” NFT olarak satabilir ve web sitesinde yer alan blokzincir cüzdanı ile giriş yapma seçeneği sayesinde yalnızca cüzdanında NFT formatondaki bu bilete sahip olan kullanıcıları içeriye kabul edebilir. Bu tip koleksiyonlar web uygulamalara üyelik hakkı, konser giriş bileti, ücretli bir e-kitabın veya raporun bilgisayara indirilmesini sağlayan tek kullanımlık şifre gibi farklı işlevlerle kullanılmaktadırlar. Doğal olarak bu jetonların maddi değerleri de işlevlerine paralel olarak belirlenir.
- Bilgisayar üretimi koleksiyonlar: Bu koleksiyonlar bilgisayar tarafından, jeton görselleri arasında rastgele farklılıkların oluşturulmasıyla ve yüksek arz adedi ile (8888, 10000, 20000 gibi) üretilen NFT’lerden oluşurlar. Bilgisayar üretimi koleksiyonlar bugün pazardaki en büyük hacmi kaplamaktadırlar. Şimdiye dek bu koleksiyonları değerli kılan şey, genellikle “ilklik” özellikleri ve üreticilerinin popüleriteleri oldu. Burada ilklikten kastım, “jetonları arasında etkileşim yapılabilen ilk koleksiyon” (örneğin iki NFT birbirleriyle “çiftleşerek” yeni bir “bebek” NFT üretebilirler), “arka fon rengi dinamik olarak değişebilen ilk koleksiyon” (örneğin gece saatlerinde karanlık, gündüz aydınlık), “tüm meta verisiyle beraber tamamiyle blokzincirde dağıtılan ilk koleksiyon” (bu biraz daha teknik bir konu) olma gibi akıllı kontratlarında barınan bazı teknik özelliklerin ilk kez uygulanıyor oluşundan kaynaklanan, dolaylı bir popülerlik aslında. Tabii bu tip teknik uygulamalar derin bir akıllı kontrat kodlama bilgisi gerektirdiği için burada bir instagram fenomeni popülerliğinden değil Uğur Şahin popülerliğinden bahsetmiş oluyoruz. Ha, öbür türlü bir popülerlikten dolayı değer kazanan koleksiyonlar da yok mu, tabii ki çok var…
Bilgisayar üretimi koleksiyonlar genellikle baz bir ilüstrasyon üzerine çeşitli aksesuar elemanlarının rastgele eklenmesi ile oluşturuyorlar. Örneğin en meşhur koleksiyonlardan biri olan, pazardaki toplam işlem hacmi 400,000 ETH’i (yaklaşık 1.2 milyar dolar) geçen “Sıkılgan Maymunlar Yat Kulübü” (Bored Ape Yatch Club — BAYC) koleksiyonu 10,000 adet maymun çiziminin farklı ten renkleri, ağız yapıları, kostümler, gözlük ve şapka gibi aksesuarlar kullanılarak çeşitlendirilmesi ile oluşturulmuştur. İşte bu tip koleksiyonların jetonları arasındaki değer farkını oluşturan şey de bu içerik farklılıklarıdır. Konvansiyonel ekonomideki arz-talep eğrisi NFT ekonomisinde de çalışıyor ve bir koleksiyon içerisinde daha az yani nadir bulunan içerikler daha değerli oluyorlar. Yine BAYC’den örnek verecek olursak, ben bu yazıyı yazarken bu koleksiyonun en ucuz jetonu 89.9 ETH’e listelenirken, kafasında renkli kaptan şapkası olan maymunların sayısı yalnızca 65 olduğu için bunların en ucuzu 169 ETH’den listeleniyor. Bu konuyla ilgili daha fazla detaya sonraki yazılarımda değineceğim.
NFT’ler Şuan Ne Kadar Değerli?
Şimdiye dek herhangi bir NFT’ye sahip olan kripto para cüzdanlarının sayısı 3 milyonu aştı. 2022 yılından itibaren her hafta 200,000'den fazla cüzdan aktif olarak NFT alım satımı yapıyor ve bu NFT’lerin fiyatı ortlama 0.12–0.17 ETH (bugünkü fiyatıyla 360–510$) arasında değişiyor. Kümülatif olarak baktığımızda ise NFT pazarının toplam hacmi 50 milyar dolara dayanmış durumda. Bugün artık kültleşmiş, 5–20 bin arasında jeton arzına sahip NFT koleksiyonlarına ait eserler 5–100 ETH arasında fiyatlanabiliyorlar. Dolayısıyla bir hayli büyük, ve hala daha üstel büyüme eğrisini sürdüren bir pazardan bahsediyoruz (Kripto piyasasındaki son düşüşle beraber bu eğri biraz kırıldı).
Devam edecek.
